MINGGU 11
2
MORFOLOGI
Morfologi berasal daripada bahasa Greek, iaitu :
morf = bentuk
logos = ilmu
Ilmu yang mengkaji soal yang berhubung dengan :
- selok belok bentuk kata
- kemungkinan adanya perubahan golongan kata
( fungsi gramatik )
- kemungkinan perubahan makna kata akibat daripada
perubahan bentuk kata ( fungsi semantik )
3
MORFOLOGI DAN LEKSIKOLOGI
Morfologi
( morphology)
Mengkaji struktur, bentuk dan golongan
kata dan makna yang wujud akibat
peristiwa gramatis.
Contoh :
Runcing (KA)
Keruncingan (KN)
Meruncingi (KKT)
Meruncingkan (KKT)
Leksikologi
( lexicology )
Mengkaji dan menganalisis kosa kata
serta makna dan evolusinya.
Contoh :
Runcing : berhujung tajam
Keruncingan : perihal runcing
Meruncingi : meraut
Meruncingkan : membuat jadi runcing
4
Contoh lain
Bermasak : yang sudah masak
Bermasak-masak : sedang memasak lauk-pauk
Bermasakan / bermasak-masakkan : sedang masak ( buah-buahan )
Memasak / mempermasakkan : mengolah makanan supaya masak
Memasak-masak : membuat pelabagai kuih
Masak-memasak : hal / urusan memasak makanan
Memasakkan : memasak untuk orang lain atau menjadi masak
Masakan : apa-apa yang dimasak
Pemasak : orang yang memasak
Pemasakan : hal memasak
Semasak : selama masa yang perlu
5
MORFOLOGI DAN ETIMOLOGI
MORFOLOGI
ETIMILOGI
Menyelidik peristiwa / kejadian
umum yang dapat dikatakan
sebagai sistem bahasa.
Contoh :
melupakan-dilupakan
melupai-dilupai
memberi-diberi
memberi-diberikan
kata-mengatakan
nyata-menyatakan
Mengkaji / menyelidik asal usul
sesuatu kata secara khusus.
Contoh :
kena-berkenan
lupa-alpa
lekuk-keluk
cilik-kecil
saya-sahaya
psikologi
wisma
6
MORFOLOGI DAN SINTAKSIS
MORFOLOGI
SINTAKSIS
Mengkaji morfem dan kata
Contoh :
Aminah akan mengadakan
Perjalanan jauh.
Aminah : satu morfem
akan : satu morfem
mengadakan : tiga morfem
meN-
ada
kan
perjalanan : dua morfem
per….an
jalan
jauh : satu morfem
unsur ke…an dengan
tidak adil, tidak mampu, tidak serasi…
Mengkaji frasa, klausa, ayat
dan wacana.
Contoh :
Aminah akan mengadakan
perjalanan jauh.
Aminah : subjek
akan mengadakan : predikat
perjalanan jauh : frasa objek
Hubungan kata tidak dengan
adil
mampu
serasi
cukup
7
MORFOLOGI
FOKUS KAJIAN
STRUKTUR KATA
Susunan bunyi ujaran / tulisan yang menjadi unit bahasa yang bermakna
BENTUK KATA
Rupa unit tatabahasa, sama ada berbentuk tunggal atau terbitan daripada
proses pengimbuhan, pemajmukan dan penggandaan
PENGGOLONGAN KATA
Penjenisan kata berasaskan persamaan bentuk / rupa dan fungsi / peranan
dengan anggota lain dalam golongan yang sama
8
MORFEM
Unit tatabahasa / bentuk yang paling kecil
Bentuk yang bermakna leksikal atau fungsian
Tiada bentuk lain sebagai unsurnya
ditendang
di + tendang ialah morfem kerana tiada lagi bentuk lain yang
lebih kecil daripada bentuk di dan tendang
9
ALOMORF
meN +
baja membaja
tadbir mentadbir
asas mengasas
langgar melanggar
had mengehad
meN ialah morfem. Apabila meN ini hadir dengan bentuk
lain ( morfem bebas), maka perubahan bentuk terjadi akibat
kehadiran fonem awal yang dilekatinya.
10
Makna morfem ini tetap, walaupun bentuknya berubah, iaitu
melakukan pekerjaan seperti makna kata dasar.
Oleh itu, bentuk me, men, mem, meng dan menge merupakan
anggota meN. Anggota morfem seperti ini disebut alomorf, dan
setiap unsur itu disebut morf.
Alomorf ( allomorph ) ialah kelainan yang tidak distingtif yang
merupakan anggota daripada satu morfem.
Distingtif ialah sifat pembeda ciri sesuatu unit linguistik yang
membedakan satu unit linguistik dengan unit linguistik yang lain.
11
CARA MENGENAL MORFEM
Morfem dapat dikenali melalui prinsip tertentu
Salah satu prinsip yang popular ialah analisis konstituen terdekat, analisis unsur langsung atau IC ( Immediate Constituent ), iaitu :
Unsur yang secara langsung dapat membentuk suatu bentuk yang lebih besar
12
Caranya, mencari bentuk yang satu tingkat lebih kecil daripadabentuk yang dianalisis, berasaskan penggunaannya oleh penutur jati bahasa itu.
Misalnya bentuk kepanasan. Berasaskan paradigma, kita dapat
tentukan bahawa bentuk dasarnya ialah panas. Jika kita gunakan kaedah mencari, mungkin kita memperoleh bentuk satu tingkat lebih kecil, iaitu kepanas atau panasan.
Oleh sebab bentuk ini tidak digunakan oleh penutur jati bahasa
Melayu, maka bentuk ini sewajarnya ditolak. Bentuk yang lebih
wajar ialah panas.
13
Cara pembentukannya dapat digambarkan seperti berikut :
ke
panas
an
kepanasan
Bentuk kepanasan mengandung dua morfem, iaitu ke….an
dan panas
men
jalan
kan
menjalankan
14
JENIS MORFEM
Morfem Bebas
Morfem yang boleh berdiri sendiri sebagai satu kata, dan mempunyai makna
yang tersendiri, serta berfungsi dalam ujaran. Bentuk ini tidak memerlukan
kata lain. Contoh :
ikan, meja, baju, kertas, manusia, jalan
Morfem Terikat
Morfem yang tidak boleh berdiri sendiri sebagai kata, dan hanya wujud
sebagai imbuhan yang digabungkan dengan morfem lain untuk membentuk
kata yang berfungsi dalam ujaran. Contoh :
ber + jalan = berjalan
tulis + kan = tuliskan
ke + tulang + an = ketulangan
15
Morfem Dasar
Morfem berfungsi sebagai dasar untuk membentuk morfem yang lebih besar,
iaitu kata terbitan. Contoh:
ber + buru = berburu
buru ialah morfem dasar untuk kata berburu
ke + adil + an = keadilan
adil ialah morfem dasar untuk kata keadilan
Morfem Kecuali
Morfem yang kehadirannya tidak menjejaskan morfem dasar yang dilekatinya.
Contoh:
mem + berangkat + kan
berangkat + kan
berangkat
Morfem mem dan kan ialah morfem kecuali
16
Morfem Wajib
Morfem yang perlu dilekatkan morfem lain untuk membolehkannya berfungsi dalam ujaran. Contoh :
juang daya juang
berjuang
memperjuangkan
perjuangan
temu temu duga
janji temu
temu janji
bertemu
menemukan
menemui
kesejukan kesejuk
sejukan
ke dan an tidak berfungsi jika salah satunya tiada
17
Morfem Tidak Wajib
Morfem yang tanpa kehadirannya, morfem lain masih boleh berfungsi
dalam ujaran. Contoh :
di dimakan
Morfem Tertutup
Morfem yang tidak menerima morfem lain untuk membentuk kata yang
berfungsi dalam ujaran. Contoh :
yang
dan
bahawa
berkepemimpinan
berkesudahan
18
Morfem Terbuka
Morfem yang masih memungkinkan morfem lain untuk melekat pada morfem itu, dan dapat menerbitkan makna lain. Contoh :
kesudahan > berkesudahan
pemimpin > kepemimpinan
banyak > kebanyakan
bersih > kebersihan
indah > keindahan
> memperindah
Morfem Unik
Morfem yang kehadirannya terhad pada morfem tertentu sahaja. Contoh :
kering kontang
pucat lesi
merah menjahang
hitam legam
Kontang, lesi, menjahang dan legam tidak dapat digabungkan dengan
unsur lain.
19
Morfem Intonasi
Pola intonasi yang membedakan pelbagai jenis ujaran. Contohnya
intonasi menaik dalam ayat tanya tanpa kata tanya. Contoh :
Sudah bertunang ?
Anda hendak makan ?
Morfem Terbahagi
ke + ada + an > keadaan
mem + besar > membesar
mem + besar + kan > membesarkan
mem+ per + besar > memperbesar
pe + pimpin > pemimpin
ke + pe + pimpin + an > kepemimpinan
meng + ubah > mengubah
ubah + kan > mengubahkan
me + tunjuk +kan > menunjukkan
20
Morfem Kosong
Morfem yang berubah fungsi tatabahasa dengan tidak mengubah bentuk.
Contoh :
deer deer = rusa
sheep sheep = kambing biri-biri
saudara saudara
Deer dan sheep tunggal atau jamak sama sahaja. Begitu juga saudara
yang bermaksud tunggal dengan saudara yang bermaksud jamak.
Morfem Tunggal: morfem yang rediri daripada satu morfem. Contoh:
duduk, bangun, makan, minum, jatuh
Morfem Kompleks
Morfem yang terdiri daripada dua morfem atau lebih. Contoh :
temu duga, perjalanan, ketua polis negara
21
IMBUHAN
Unit/unsur tertentu (morfem terikat) yang ditambah/dilekatkan pada
unsur/bentuk lain, sama ada bentuk dasar atau bentuk akar kata untuk
mewujudkan satu kata lain, yang berfungsi dalam ujaran, serta
mengakibatkan perubahan makna ketatabahasaan kata baharu yang
terhasil itu.
Jenis imbuhan dapat diasaskan kepada tiga kriteria, iaitu: posisi,
keproduktifan, asal.
Berasaskan posisi, imbuhan dapat dibahagikan kepada lima, iaitu :
awalan, akhiran, sisipan, apitan, dan gabungan.
22
Awalan ialah imbuhan yang diletakkan di awal kata akar atau kata dasar
untuk membentuk kata.
ber + tambah > bertambah
ter + senyum > tersenyum
mem + bantu > membantu
pe + laksana > pelaksana
per + sada > persada
Akhiran ialah imbuhan yang diletakkan di akhir kata akar atau kata dasar
untuk membentuk kata yang berfungsi dalam ujaran. Contoh :
lari + an > larian
gemar + i > gemari
sejuk + kan > sejukkan
butir + an > butiran
awas + i > awasi
mandi + kan > mandikan
23
Sisipan ialah imbuhan yang diletakkan di tengah kata akar atau kata dasar ( morfem dasar yang dimulai konsonan ) untuk membentuk kata yang berfungsi dalam ujaran. Contoh :
er + gigi > gerigi
em + guruh > gemuruh
el + gegar > gelegar
in + sambung > berkesinambungan
Apitan ialah imbuhan yang terdiri daripada gabungan serentak awalan dan akhiran untuk mengiringi kata akar atau kata dasar ( pengimbuhan serentak ) untuk membentuk kata yang berfungsi dalam ujaran. Contoh :
ke + aib + an > keaiban
pe + laksana + an > pelaksanaan
me + tunjuk + kan > menunjukkan
me + wujud + kan > mewujudkan
ke + silap + an > kesilapan
24
Gabungan ialah imbuhan yang terdiri daripada dua atau lebih imbuhan
yang tidak perlu hadir serentak untuk membentuk kata yang berfungsi
dalam ujaran. Contoh:
mem + per + lebar > memperlebar
mem + per + indah > memperindah
di + per + luas > diperluas
Berasaskan keproduktifan, imbuhan dilihat dari sudut produktif dan
nonproduktif. Imbuhan produktif ialah imbuhan yang mempunyai
keupayaan untuk dilekatkan pada morfem lain untuk membentuk kata
yang berfungsi dalam ujaran.
meN me + ledak > meledak, men + ternak > menternak
mem + bawa > membawa, meng + galas > menggalas,
menge + ram > mengeram
di di + jual > dijual, di + guna + kan > digunakan.
an lapis + an > lapisan, suku + an > sukuan.
25
Imbuhan nonproduktif ialah imbuhan yang tidak berkeupayaan untuk
dilekatkan pada morfem lain. Contoh :
el + tunjuk > telunjuk, em + gilang > gemilang, er + gigi > gerigi
Berdasarkan asalnya, imbuhan dapat dibahagikan kepada dua, iaitu
imbuhan asli dan imbuhan pinjaman.
Imbuhan asli ( jati ) ialah imbuhan yang berasal daripada bahasa ibunda
penutur. Contoh dalam bahasa Melayu ialah :
ber + rantai > berantai
me + nanti > menanti
ter + cinta > tercinta
per + tapa > pertapa
pe + laris > pelaris
di + sunting > disunting
hangat + kan > hangatkan
akhir + i > akhiri
ed + gebuk > gedebuk
ke + gelap + an > kegelapan
26
Imbuhan asing ialah imbuhan yang belum berupaya keluar daripada
lingkungan bahasa imbuhan itu. Contoh :
hadir + in > hadirin, hadir + at > hadirat, muslim + in > muslimin,
muslim + at > muslimat, ustaz + ah > ustazah
Imbuhan serapan ialah imbuhan yang berasal daripada bahasa lain
( yang bukan bahasa penutur ) tetapi imbuhan ini sudah dianggap sebati
dengan bahasa penutur, iaitu imbuhan ini sudah berupaya keluar daripada
lingkungan bahasa asal.
budaya + wan > budayawan
seni + man > seniman
karya + wan > karyawan
seni + wati > seniwati
harta + wan > hartawan
derma + wan > dermawan
27
KATA
Kata mempunyai ciri yang berikut:
Satuan bebas yang paling kecil
Dua satuan bebas, iaitu satuan fonologi dan satuan gramatis
Mempunyai makna lengkap
Dapat berdiri sendiri dalam ayat
Satuan fonologi bermaksud kata terdiri daripada satu atau beberapa suku
kata, dan suku kata itu sendiri terdiri daripada satu atau beberapa fonem
yang wujud sebagai unsur atau konstituen dalam ayat. Contoh :
ber + ma + lam > 3 suku kata
ber > 3 fonem /b/, /e/, /r/
ma > 2 fonem /m/, /a/
lam > 3 fonem /i/, /a/, /m/
bermalam > 8 fonem
28
Satuan gramatis bermaksud kata terdiri daripada satu atau beberapa
morfem yang wujud sebagai unsur atau konstituen dalam ayat. Contoh :
bermalam > 2 morfem
ber + malam
kemalaman > 2 morfem
ke…an + malam
berkepemimpinan > 4 morfem
ber, ke….an, pe + pimpin
Satuan fonologi dan satuan gramatis ini menunjukkan bahawa definisi
kata berdasarkan kriteria :
makna
fonologi ( tanda sebagai gabungan arbitrari antara representasi
fonologi yang utuh dan distingtif dengan makna )
- fungsi sebagai unsur minimum yang bebas
29
Pokok kata bermaksud satuan yang tidak dapat berdiri dalam ujaran
biasa, dan secara gramatis tidak bersifat bebas.
Satuan ini tidak termasuk dalam golongan imbuhan kerana satuan ini
mempunyai sifat tersendiri, dan dapat dijadikan bentuk dasar. Contoh :
temu > bertemu
juang > pejuang, berjuang
tawa > ketawa
ambil > ambilan, mengambil
main > bermain, mainan
jabat > jabatan, pejabat
baca > membaca, bacaan
sandar > penyandar, bersandar
alir > aliran
30
Berikut ialah contoh kata satuan bebas :
kertas, baju, mentah, nasi, jagung, kenegaraan, warganegara,
tanggungjawab, tamadun, ketidakadilan, kebahagiaan, kesedihan,
kesepakatan, berdarmawisata, sabun, dirgahayu, kesinambungan,
toksid, abstrak, tekal, lestari, matra, citra, matahari, bulan,bintang,
dewa, raja, menteri, sultan, sabut, indah, cantik, menawan, buku,
almari, berkelah, menghadap, bertanya, pintu, belakang, hadapan,
pagar, rumah, batu, anjung, bumbung, tangga, kereta api, alat tulis…
31
Berikut ialah contoh dua satuan bebas :
jatuh hati, masuk hantu, rampas kuasa, tumbuk rusuk, luar musim,
racun serangga, luar negara, rumah sakit, rumah putih
Berikut ialah contoh kata yang bukan satuan bebas, tetapi bersifat satuan
bebas. Oleh itu, dianggap satuan bebas :
dari, daripada, sangat, amat, paling, nian, begitu, kepada, kerana
oleh, sebagainya, juga, sungguhpun, sekalipun, namun, pada, paling,
walau, bagaimana, dapat, boleh, ialah, adalah, maka, al-kisah, memang,
biar, jika, jikalau
32
BENTUK KATA
Dari segi bentuknya, kata dapat dibahagikan kepada empat iaitu:
kata dasar
kata berimbuhan
kata berulang
kata majmuk
Kata dasar ialah kata akar yang menjadi dasar kepada sesuatu kata. Kata
dasar mungkin berupa :
kata,
pokok kata,
frasa,
kata + kata
kata + pokok kata,
pokok kata + pokok kata
33
Contoh bentuk kata dasar :
berpakaian
berkesudahan
pemerolehan
pengetua
mengetepikan
dianaktirikan
pakaian
kesudahan
peroleh
ketua
ke tepi
anak tiri
pakai
sudah
oleh
tua
Bentuk dasar
Bentuk akar / dasar
34
Kata berimbuhan ialah kata yang mengalami perubahan bentuk akibat kehadiran imbuhan pada awal, tengah, atau akhir sama ada secara gabungan atau apitan. Contoh :
me + tarik > menarik
el + getar > geletar
masak + kan > masakkan
ke + asli + an > keaslian
Masak + an > masakan
35
KATA DASAR
YANG
MENERIMA
IMBUHAN
AKAR
TUNGGAL
TERBITAN
MAJMUK
RANGKAI KATA
pertapaan
daratan
pengeposan
keberkesanan
keberuntungan
berdaya serap
keibubapaan
ketidaksempurnaan
ketidakmampuan
36
KATA GANDA
Kata ganda ialah kata yang terbentuk daripada kata yang diulang atau
digandakan sebahagian atau seluruhnya
Berdasarkan ini, kata ganda dapat dibahagikan kepada empat jenis, iaitu :
Kata ganda seluruh ( pengulangan dwilingga ). Contoh :
pohon-pohon
kuda-kuda
kejadian-kejadian
kegiatan-kegiatan
fikiran-fikiran
mata-mata
rama-rama
37
Kata ganda separa ( pengulangan dwipurwa ) Contoh :
tangga tetangga
tamu tetamu
luhur leluhur
tirah tetirah
Kata ganda berirama. Contoh :
gerak-gerik
sayur-mayur
batu-batan
lauk-pauk
38
Kata ganda berimbuhan ( pengulangan dwilingga berimbuhan ).
Contoh :
bermanja-manja
tarik-menarik
tali-temali
melihat-lihat
39
MORFOFONEMIK
Kajian tentang peristiwa perubahan fonem akibat pertemuan morfem
dengan morfem yang menghasilkan kata, dan kata dengan kata yang
menghasilkan frasa.
Morfofonemik dapat dibahagikan kepada dua, iaitu :
morfofonemik kata
morfofonemik frasa
Morfofonemik kata ialah perubahan fonem akibat pertemuan morfem
yang mewujudkan kata. Contoh :
me + tari = menari
me + tulis = menulis
me + sayang = menyayang
me + suci = menyuci
40
Morfofonemik frasa ialah perubahan fonem akibat satu kata yang diikuti kata lain yang mewujudkan frasa.
Contoh :
putito = telur
mohutodu = busuk
putitaa mohutodu = telur busuk